Szlachta
Sieradzka XIX wieku
Herbarz
Rysunki herbów Tadeusz Gail
Wykaz symboli i skrótów
* - urodzony, lub data chrztu
† - zmarł
& - małżeństwo
(1), (2) – dziecko z pierwszej, drugiej żony,
a – ante, przed,
bpt. – bezpotomny
c. – córka,
ch. - chrzest
cm. – cmentarz,
d. – dobra, majątek,
dz. - dziedzic, właściciel,
f-k – folwark
h. – herb
gm. - gmina
JKM – Jego Królewska Mość
|
k. – karta
ks. - ksiądz
leg. – legitymowany ze szlachectwa,
M – Mały,
N – nieznanego imienia, nazwiska
pos.- posesor, dzierżawca
p. - powiat,
par. - parafia
s. - syn
rbs – ruble srebrne,
USC – akta urzędów stanu cywilnego, akta metrykalne
parafi,
W – Wielki
w. - województwo
wz. – wzmianka
zam. - zamieszkały
|
Skróty zastosowane w przypisach
GS – księgi grodzkie sieradzkie w AGAD,
lasy – red. A. Połujański, Opisanie lasów Królestwa
polskiego i guberni zachodnich cesarstwa rosyjskiego, Warszawa 1854,
ŁG – księgi grodzkie łęczyckie w AGAD,
Min. – M. Minakowski,Wielka Genealogia Minakowskiego,
NSSZ – red. A. Ruszkowski, kwartalnik Na Sieradzkich
Szlakach, PTTK Sieradz 1986-2013,
O – księgi ostrzeszowskie,
PGkal – Graeve. S, J. L. Verdmon, Przewodnik po guberni
kaliskiej, Warszawa 1912,
PSB – Polski Słownik Biograficzny,
Sęcz. - Sęczys E., Szlachta Wylegitymowana w Królestwie
Polskim w latach 1836-61, DiG 2000,
SZ – księgi ziemskie sieradzkie w AGAD,
TD – Teki Dworzaczka, Materiały historyczno-genealogiczne
do dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX wieku, Kórnik-Poznań 1997.
WI – Wieś Ilustrowana
Ziemianie – Ziemianie polscy XX wieku, DiG 2002
ZS – ZiemiaSieradzka, tygodnik, red. A. Brzeziński
Źródła
rekopiśmienne
1.Archiwum Państwowe w Kaliszu akta notariuszy;
Bajer Franciszek - 1820-45, Basinski Mikołaj - 1832-52,
Białobrzeski Józef - 1822-73. Bogusławski Andrzej - 1808-18, Główczewski Ignacy
- 1820-35, Godlewski Józef 1808-22,
Kobyłecki Stanisław 1820-32, Leszczyński Jan 1819-20,
Nowosielski 1819-54
2.Archiwum Państwowe w Łodzi Oddział w Sieradzu, akta
notariuszy;
Szadek; Dydyński Józef 1809-17, Kobyłecki Wincenty 1818-47, Łukaszewicz Adam
1846-51, Miłkowski Franciszek 1852-4, Sikorski Józef 1854-76, Stokowski Adam
Celestyn 1847-53, Styczyński Paweł 1869-1875, Szczawiński Kajetan 1828-47, Zborowski Józef 1857-68
Warta; Dąbski Paweł 1822-27, Janczewski Wawrzyniec 1833-42, Markowski Wojciech
1828-32, Trzaskowski Karol 1843-52, Stokowski Józef 1864-76, Strachowski Jan
1808-21,
Szelążek Andrzej 1853-63.
Wieluń: Lisiecki
Franciszek 1813-30, Kowalski
Antoni 1831-70, Porczyński Władysław 1872-1914,
Sieradz;Chmieliński Józefat 1844-53, Pstrokoński
Ant.1808-1843, Sulkowski Jan 1854-76,
Zduńska Wola; Feil Herman, Rokossowski Kazimierz 1919-29,
3.Archiwum Państwowe w Piotrkowie akta notariuszy;
Piotrków; Kowalski Faustyn 1848-76, Markowski
stanisław 1838-53, Mierzejewski Paweł 1859-65, Ordęga Michał 1825-37, Standke
Wilhelm 1823-26, Stokowski Celestyn 1854-59, Dębski Paweł 1827-48. Radomsko;Basiński
Mikołaj 1821-31, Dobrzelewski Leopold 1856-76, Janiszewski Feliks 1851-76,
Kobyłecki Stanisław 1808-34,
4.Archiwum Główne Akt Dawnych
Księgi sieradzkie Grodzkie; 162, 164-9, 172-3, 175-82,
185-88,
Księgi Sieradzkie- Inskrypcje (LibriInscriptionis); 215-18,
224-5, 227-9, 230, 235,
Księgi Sieradzkie Ziemskie (Acta Terrestris); 81-85, 91, 96,
98, 99a-102b,
Księgi Łęczyckie Grodzkie; 387,
Księgi Wieluńskie Grodzkie; 58,
Źródła
elektroniczne;
1.Dworzaczek W., Materiały historyczno-genealogiczne do
dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX wieku, Kórnik-Poznań 1997.
2. Boniecki A. Herbarz
polski t. I-XVI, W-wa 1899-1912,
3. Chlebowski B.,
W. Walewski W., F Sulimirski F., (red), Słownik geograficzny Królestwa
Polskiego i innych krajów słowiańskich, W-wa 1889,
4. Graeve S., J.L. Verdmon, Przewodnik po guberni
kaliskiej, Warszawa 1912,
5.Księga adresowa Polski (wraz z w .m. Gdańskiem) dla handlu,
przemysłu rzemiosł i rolnictwa
1826/1927, W-wa 1926/1927,
6.Geneteka.genealodzy.pl,
7.Niesiecki K., Herbarz
Polski, wyd. Bobrowicz J.N, Lipsk 1839-1845,
8.Minakowski M.J, Wielka Genealogia Minakowskiego,
Kraków 2011,
Literatura:
1.Czaykowski F., Regestr Diecezjów,
oprac.S.Górzyński, DiG 2006,
2.Gąsiorowski A.
(red.), Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI- XVIII w. Spisy,
Kórnik 1993,
3.Kobierecki M., Walewscy herbu Kolumna w XVII-XVIII wieku,
Ibidem Łódź 2008,
4.Kobierzycki J., Przyczynki
do dziejów ziemi sieradzkiej, cz. 2, W-wa 1915,
5.Leopold A., Leopold
Stanisław, (w:) Ziemianie polscy XX wieku, cz.4, W-wa 1998,
6.Lustracja
województwa sieradzkiego 1789 r. AGAD, ASK, XLVI, 110-112
7.Parczewski A, Monografia
Szadku, W-wa 1870,
8.Sęczys E.
(oprac.) Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836-1861, W-waDiG
2000,
9.Stoynowski A., Użytkownicy
królewszczyzn województw sieradzkiego i łęczyckiego oraz ziemi wieluńskie
(XVI-XVIII w.), „Rocznik Łódzki” 1975, t.23,
10.Szczygielski
W., Koncentracja szlacheckiej własności ziemskiej w Szadkowskiem w latach 1629-1789, „Rocznik Łódzki” 1978,
t.26,
11.Szymczak A., Szlachta
sieradzka w XV wieku. Magnifici et generosi, Łódz
1998,
12.Zajączkowski
S.M., Wielowioskowa własność szlachecka w województwie sieradzkim (XV i pierwsza połowa XVI w.)
„Rocznik Łódzki ” 1964, t. 12, 1973, t. 18, s.42
13.Zaoszczyc D., Wykaz
właścicieli ziemskich dawnego województwa łódzkiego, W-wa 1991
14.Sokołowski A., Dzieje
Porozbiorowe narodu Polskiego, W-wa 1904
Wstęp
Praca ta
powstała przy okazji własnych, rodzinnych, poszukiwań genealogicznych. Tylko
możne i utytułowane rody doczekały się naukowych opracowań, nic w tym dziwnego,
zostawiły po sobie wiele różnych dokumentów, a ich przedstawiciele odegrali
ważną rolę w dziejach regionu i państwa. Rodziny mniej zamożne prawdopodobnie
nigdy nie będą przedmiotem zainteresowań historyków. Żyją jednak współcześnie
ich potomkowie i oni właśnie próbują mozolnie odtworzyć historię swoich rodzin.
Wojny znacznie
uszczupliły rodzinne archiwa, przerwaniu uległa też więź międzypokoleniowa.
Podczas poszukiwań spotkałam wielu ludzi, którzy z wielką determinacją szukają
jakichkolwiek informacji o swoich przodkach. Im właśnie chcę pomóc. Podczas
kilku lat przewertowałam wiele tysięcy akt notarialnych, parafialnych i
skonfrontowałam z innymi źródłami; herbarzami, notatkami profesora Dworzaczka,
opracowaniem ElżbietySęczys, dr Minakowskiego jak też wspomnieniami rodzin w
wydawnictwie Ziemianie XX wieku.
Opracowaniem
objętych jest około 700 rodzin z terenów województwa sieradzkiego w granicach z
1793 r. ze szczególnym uwzględnieniem powiatów sieradzkiego, szadkowskiego,
wieluńskiego i ostrzeszowskiego.Są to wszystkierody, które przewinęły się w
aktach notarialnych w latach 1808-76.
Są wśród nich
rody zamożniejsze posiadające znaczne dobra, jak i tektórych majątki już się
zmniejszyły, uległy rozdrobnieniu w wyniku działów rodzinnych, zostały
zadłużone i wystawione na licytację, uległy konfiskacie, rozparcelowane, czy w
jakiś inny sposób utracone.
Czy jest sens
ograniczać się do jakichś określonych granic czasowych?, chyba tak, jak
doświadczenie wykazuje w ciągu 100-150 lat występowanie nazwisk na danym
terenie zmienia się radykalnie, Alicja Szymczakowa w swojej książce szlachta
sieradzka w XV wieku[1]omawia
83 rodziny z terenu sieradzkiego, z tego do 19 wieku przetrwało tylko około 35,
czyli 40 %, pozostałe wymarły, przeniosły się na inny teren lub zupełnie
straciły na znaczeniu. Dlatego też herbarze trzeba ciągle aktualizować.
Oprócz rodzin
szlacheckich znalazło się miejsce dla rodzinszlachetnych:pracą,
zdolnościami, umiejętnościami, wszystkim tym co wyniosło je na wyższy poziom
intelektualny i materialny, bez tej podbudowy jaką daje dobre urodzeniei pewna zamożność w chwili startu.
Nie zawsze
zachowane są zakładane granice czasowe 19 wieku[2],
wręcz przeciwnie, interesujące są dzieje rodziny aż do czasów współczesnych, to
jak potomkowie rodzin szlacheckich odnaleźli swoje miejsce we współczesności.
Podobnie z
cofaniem historii danej rodziny do czasów dawniejszych w przypadkach gdzie jest
to uzasadnione występowaniem w jej szeregach wybitnych osobowości, dużym
wpływem na losy regionu, sposobami budowania zamożności samej rodziny i
zrozumieniem wpływu czasów przeszłych na teraźniejsze.Nie sposób pominąć takich
osób jak Balcer Pstrokoński, skoro odnalazł się jego testament, ani sierżant
Żubrowej która sama opowiedziała o swoich losach w kolejnych dokumentach.
Nie zawsze
podaję genealogię całej rodziny, ograniczam ją do tych gałęzi, które działały
na określonym terenie, a pozostałe wiadomości są łatwe do odnalezienia w
ogólnie dostępnych opracowaniach. Ważne są jednak najmniejsze wzmianki o tych
rodach, których nie można znaleźć w żadnych ze źródeł, i nawet najbłahsza
informacja może być punktem wyjścia do dalszych poszukiwań.
Objętość pracy
ogranicza zakres informacji o poszczególnych członkach rodziny, nie zawsze
podaję dokładne daty urodzin i zgonów[3],
funkcje publiczne ograniczam do tej najwyższej, bez podawania całego przebiegu
kariery, nie zawsze podaję wszystkie dzierżawione kolejno majątki, czy nabywane
i sprzedawane dobra. Również posiadane odznaczenia, chociaż są określeniem
statusu i znaczenia konkretnej osoby, lub tylko zasobności jej portfela, często
są pomijane, łatwo to uzupełnić z ogólnie dostępnych źródeł. W wielu
przypadkach podajęopracowania wydane drukiem które uzupełnią i rozszerzą
wiadomości o rodzinach, są to monografie, pamiętniki, artykuły prasowe, jest
też wiele stron internetowych poświęconych różnym rodom.
W rozdziale
zatytułowanym Majątki znajdziemy
wszystko to co udało się odnaleźć na temat poszczególnych dóbr. Właściciele wsi
i większych majątków zmieniali się często, były przedmiotem podziału,
sprzedaży, przechodzenia z rodziny do rodziny w formie posagów i nie zawsze
można je przyporządkować konkretnej rodzinie, stąd osobne wyodrębnienie. Pomocne w usytuowaniu jak i rozległości
dóbr mogą być mapy ogólne, jak i samych
siedlisk-dworów.
Niektóre
rodziny opracowane są szerzej, to te które zostawiły po sobie więcej
dokumentów, trudności sprawiają te których członkowie zmieniali często miejsce
zamieszkania,chodzilipo dzierżawach i
nie zawsze udaje się prześledzić ich drogę, bo wiadomości znajdujemy w różnych
często oddalonych parafiach.
Trzeba też
wyjaśnić pojęcie szlachta,
wykształceni nawet ludzie pytają, - kim
była taszlachta?Otóż ta warstwa społeczna wykształciła się ze stanu
rycerskiego, wojowników, którzy w nagrodę za zasługi wojenne otrzymywali w
użytkowanie, potem na własność, ziemię. Wiązał się z tym jeden podstawowy
obowiązek, stawiania się na zbrojne w każdej potrzebie wojennej.
W późniejszych
czasach szlachta wywalczyła sobie i inne przywileje, miała jednak i
ograniczenia, w tym zakaz zajmowania się handlem, czy przemysłem. Cechowała się
odrębnym od innych warstw społecznych strojem, językiem, sposobem życia, miała
prawo do noszenia broni, używania herbu, pełnienia urzędów, prawo wyborcze. Z
zasady cała szlachta była między sobą równa wobec przywilejów, praw i
obowiązków, w praktyce dzieliły ją jednak różnice majątkowe.
Początkiem
końca tej warstwy społecznej był ostatni rozbiór Polski kiedy to większość
przywilejów zostało zabranych przez zaborców, i kolejno: wojny napoleońskie,
powstania i zmiana ustroju z feudalnego do kapitalistycznego. Zmiany
polityczne, gospodarcze i społeczne doprowadziły do pauperyzacji szlachty,
która nie zawsze umiała odnaleźć się w nowej rzeczywistości, dystansowana przez
szybko przystosowujące się do nowych warunków klasy niższe.Pewna część szlachty
zachowała swoje majątki ziemskie przekształcając się w nową grupę społeczną –
ziemiaństwo, której kres przyniósł rok 1945 i ustawy reformy rolnej.
Praca
uzupełniona jest o: słowniczek staropolski,
inwentarze sporządzane po śmierci poszczególnych osób, opisy i
inwentarze majątków oraz testamenty.
Ziemia i Województwo Sieradzkie
Województwo sieradzkie w 1795 roku, przed III rozbiorem
Polski, dzieliło się na 6 powiatów: sieradzki, szadkowski, ostrzeszowski,
wieluński, piotrkowski i radomszczański. Graniczyło z województwami: kaliskim,
łęczyckim z granicą na Nerze, sandomierskim z granicą na Pilicy, krakowskim z
granicą na Liswarcie, oraz ze Śląskiem.
p
Mapa województwa
sieradzkiego w granicach z końca XVIII w.,
wg
Lustracja Województw Wielkopolskich i Kujawskich
Z województwa wybierano 2 senatorów większych, którymi byli:
wojewoda sieradzki i kasztelan sieradzki, oraz 4 senatorów mniejszych,
kasztelanów: konarskiego, rozpierskiego, spicymierskiego i wieluńskiego.
Sejmiki wojewódzkie odbywały się
w Szadku, wybierano tu 4 posłów i Wieluniu gdzie wybierano 2 posłów.
Rządy sprawowali urzędnicy
ziemscy i sądowi, przy czym ziemia wieluńska miała własnych urzędników.
Podwojewodziego wieluńskiego mianował wojewoda sieradzki, który też dowodził
pospolitym ruszeniem tej ziemi.
Urzędy ziemskie
według ustalonego starszeństwa były następujące: wojewoda, kasztelan,
podkomorzy, starosta grodowy, chorąży, sędzia ziemski, stolnik, podczaszy,
podsędek, podstoli, cześnik, łowczy, wojski większy, pisarz ziemski, miecznik,
wojski mniejszy, skarbnik.
Urzędami dygnitarskimi
(senatorskimi) były funkcje wojewody, kasztelana, podkomorzego i sędziego
ziemskiego. Pozostałe urzędy były w większości godnościami honorowymi.
W czasie
oficjalnych uroczystości obowiązywało noszenie munduru obywatelskiego, który
stanowił kontusz karmazynowy z wyłogami granatowymi i biały żupan.
Na terenie
województwa były starostwa grodowe w Sieradzu, Piotrkowie Trybunalskim,
Wieluniu i w Ostrzeszowie, oraz starostwa niegrodowe: bolesławskie, grabowskie,
warckie, klonowskie, sokolnickie, szadkowskie, tuszyńskie, szczercowskie,
kiełczygłowskie, mokrskie,
POWIAT SIERADZKI
Na terenie powiatu było 45 parafii należących do 4
dekanatów: tureckiego, konińskiego, sieradzkiego i szczercowskiego. Były tu
niewielkie dobra kościelne i rozległe majątki królewskie.
Dobra Królewskie[4]
1.starostwo sieradzkie, intrata całkowita
15.078 zł
składały się na nie: miasto Sieradz, wsie: Bałdrzychów,
Monice, Jeziory z wójtostwem, Kłocko, Dzigorzew, Sucha, Mnichów, Woźniki, Męka,
Ruda,
2. starostwo klonowskie, intrata 10.716 zł
Wsie:Klonowa, Lipicze, Leliwa, Góra, Grabie, Zabłocie,
Godynice, Czartoria, Sokolenie, Wólka, Brąszewice, Błota, Czajków, Kuźnica
Zagrzebska, Kuźnica Błońska
3.starostwo warckie, intrata 6996 zł
miasto Warta, wieś Glinno
4.starostwo szczercowskie, intrata 5684 zł
m.Szczerców, wójtostwo w Szczercowie, wsie: Chrząstawa,
Rudziska, Dubie.
wójtostwosieradzkie, wieś Wiechucice, intrata 2 595
zł, posesor Bonawentura Stokowski,
wsie królewskie:
Wągłczew, intrata 1337 zł,
Tyczyn, intrata 1106 zł,
Grójec i Łagiewniki, intrata 513 zł, wsie w
posesji Ignacego Błeszyńskiego,
Dubie, intrata 899 zł, w posesji Jakuba Walewskiego
podwojewodziego piotrkowskiego,
Bogumiłów,
intrata 550 zł, posesji Tomasza Psarskiego
Sokołów,
intrata 776,
Dzigorzew i Sucha, intrata 208 zł, w posesji
Tomasza Psarskiego
Baszków i Jakubice intrata 2543 zł
F-k Grójec W., wsie Grójec Wielki, Łagiewniki, intrata 3 878 groszy 16.
Dobra Kościelne
Do dóbr kościelnych należały: Kokoszki w parafii Błaszki,
Boleszczyn, Smulsko i Stopek w parafii Boleszczyn, Oraczew w parafii Charłupia
W., Goszczanów, Kawęczynek w parafii Kalinowa, Grabków w parafii Malanów,
Chmielowiec w parafii Puszcza, Szadów i Turowice w parafii Turek, Wojków, część
Wróblewa i Próchna.
Dobra Prywatne
Wielkość dóbr prywatnych przy braku jakiejkolwiek statystyki
można określić jedynie orientacyjnie na podstawie rejestrów Czaykowskiego z
1789 r. Z analizy tych danych wynika, że majątków jednowioskowych było około
90, dwu wiosek 27, trzech wsi 13, ponadto właścicieli cząstkowych około 13.
Posiadłości liczące 4 wsie mieli Psarski – Strumiany, kasztelan Rychłowski
dobra w parafii Chabielice, Czyżewski dobra słodkowskie w parafii Turek,
Biernacki dobra małkowskie, Zbijewski dobra tubądzińskie.
Większe fortuny posiadali: Mączyński - dobra skęczniewskie,
majątek Gałeckiego w parafii Dobra, oraz dobra kowalskie razem 9 wsi szacowano
na 0,7 mln zł. Walewski miał dobra charłupskie i jankowskie łącznie 10
wsi, szacowane na 666 tys. zł. Lipski posiadał dobra błaszkowskie i
strachockie wycenione łącznie na 2,8 mln zł. Błeszyński był właścicielem dóbr
złoczewskich 525 hub, grójeckie 109 hub, nowowiejskie 167 hub i brzeźnieńskie
373 hub, jego majątek szacowano na 1,5 mln.zł. Ogółem w powiecie było około 150
właścicieli dóbr prywatnych. Dane te potwierdzają informacje z 1854 r. o
właścicielach lasów, gdzie wymieniono 163 majątki. (lasy) W 1946 r.
reformą rolną objęto 74 majątki o ogólnej powierzchni 19.408 ha.
Ekonomie Rządowe
Folwark Grójec, wsie: Grójec Wielki, Łagiewniki, wiatrak,
propinacja, intrata 3.878 zł .(Dz.U w.kaliskiego nr 12 1827/20/3)
POWIAT SZADKOWSKI
Powiat szadkowski u schyłku XVIII w. był bardzo rozległy. Jego granice
wyznaczały rzeki Warta, Widawka i Ner. Zaczynał się u ujścia Neru pod
Uniejowem, a kończył na linii Widawa-Zelów. Na jego terenie było 39 parafii,
niewielkie dobra królewskie i rozległe włości kościelne. W skład powiatu
szadkowskiego wchodziły parafie z dekanatu uniejowskiego: Brodnia,
Chwalborzyce, Drużbin, Glinno, Grodzisko, Niemysłów, Niewiesz, Pęczniew,
Siedlątków, Świnice, Uniejów, Wartkowice, Wilamów, Wielenin,z dekanatu szadkowskiego: Borszewice, Buczek, Grabno, Korczew, Łask,
Marzenin, Restarzew, Sędziejowice, Szadek, Strońsko, Wygiezłów, Zduńska Wola
oraz z dekanatu lutomierskiego: Bałdrzychów, Dobroń, Górka, Kwiatkowice,
Lutomiersk, Małyń, Męka, Mikołajewice, Pabianice, Rossoszyca, Wierzchy i
Zadzim.
W 1789 r. na terenie powiatu szadkowskiego działała komisja pod
przewodnictwem Stefana Walewskiego, której celem było zebranie danych o
przychodach w poszczególnych majątkach – informacje te były niezbędne dla
obliczenia wysokości podatków. Podstawą wyliczenia był średni dochód z
trzech lat, podany przez właściciela,
dzierżawcę, ekonoma lub pisarza. Protokół ten zachował się, dzięki czemu mamy
szczegółowe dane o właścicielach i wielkości ich dóbr. (GS nr 182, k 768-809)
Dobra królewskie
starostwo szadkowskie
miasto Szadek, wsie: część wsi Kobyla, Wielka Wieś,
Kromolin, intrata 3962 zł, w posesji Ewy Waniewskiej
wójtostwo w Wilamowie, intrata 49 zł w posesji
Kazimierz Kwiatkowskiego, przedtem w dożywociu N Spinka,
wsie:
Wilamów intrata 1716 zł, pomniejszona o dziesięcinę
dla kościoła w Szadku, w posesji Barbary z Duninów Sanguszkowej,
Prusinowice intrata 2026 zł pomniejszona o łanowe z
wybraniectwa 50 zł i dziesięcinę dla kościoła w Szadku 60 zł,
Lubola intrata 1517 zł w tym dziesięcina do kościoła
w Zadzimiu 30 zł, łanowe z wybraniectwa 50 zł, wieś w dożywociu Wojciecha
Mączyńskiego.
Polków, Czechy, intrata 769 zł w posesji Stanisława Kossowskiego starosty
sieradzkiego,
Brodnia i Brzeg, intrata 5188 zł, wieś w dożywociu Ignacego Błeszyńskiego.
Łącznie dochody z dóbr królewskich szacowano na 15.871 zł.
Dobra kościelne
Majątki należące do kościoła były dosyć rozległe, obejmowały
duże, zwarte obszary, składały się na nie: dobra kanoników krakowskich zwane
dla swej wielkości księstwempabianickim, dawały ponad 29 tys. zł dochodu
rocznego, drugimi co do wielkości był majątek archidiakoni uniejowskiej z
dochodem 22 tys.zł, dorównywały mu dochody uzyskiwane z majątków należących do
wszystkich 39 parafii 22,5 tys.zł.,
biskupstwo gnieźnieńskie z dóbr sędziejowickich (Sędziejowice, Żaglina, Luciejów),
borszewickich (Borszewice Duchowne, Kopyść), niemysłowskich wykazywało
przychody 3.360 zł.
Dobra prywatne
Największymi majątkami na terenie
powiatu były dobra łaskie należące do Teodora Załuskiego przynosiły 20.308 zł
dochodu, księżna Sanguszkowa z dóbr lutomierskich osiągała 19.189 zł. trzy razy
mniejszy dochód 6,5 tys. zł otrzymywała Katarzyna z Potockich Kossakowska i
kolejno: Ignacy Cielecki z dóbr wojsławskich 4,6 tys. zł, Józef Kossowski z
dóbr pęczniewskich 4,5 tys. zł, Adam Rakowski z dóbr buczkowskich 4 tys.,
Ksawery Zakrzewski z dóbr Niewiesz 3,7 tys., Ludwik Walewski z dóbr
pstrokońskich 3,2 tys.zł, Wołłowicz z dóbr Brodnia 3 tys., sukcesorzy Feliksa Złotnickiego z dóbr
zduńskowolskich - 2.927 zł, Wituski Stanisław
z dóbr małyńskich 2.871 zł,
Bogumił Załuski z dóbr nerskich 2.758 zł, Stawiski Stanisław - 2.564 zł,
Przybylski Jan, dobra krześlowskie - 2.527 zł,Julian Chabielski dobra
łopateckie 2.262 zł, Jan Jabłkowski
dobra drużbińskie 2.216 zł, Cielecki starosta zgierski z dóbr
krobanowskich 2.196 zł.
Majątków z dochodami 1,9-1 tys. zł było 25,
od 0,9-0,5 tys.zł –30, od 500-100 zł –64, poniżej 100 zł –24 i majątków bez
dochodu (przeważnie lasy) – 7. Można
szacować, że na terenie powiatu było około 160 majątków prywatnych, obejmowały
przeważnie całe wsie, a tylko wsie
Magnusy, Młodawin, Zbylczyce, Kozuby i Górki były w posiadaniu właścicieli
cząstkowych.
Cytowane
opracowanie zawiera dodatkowo Protokół ludności znajdującej się w powiecie
szadkowskim województwa sieradzkiego spisany dnia 28 września roku 1789, gdzie
podano zestawienie mieszkańców w podziale na grupy: liczba kobiet i mężczyzn,
liczba rzemieślników oraz liczba mieszkańców narodowości żydowskiej. W 1789 r.
największym miastem w powiecie był Łask, który liczył 1088 mieszkańców, dalej
kolejno Lutomiersk - 748, Szadek - 614, Pabianice - 542 i Uniejów - 489.
Zduńska Wola, która wówczas nie była jeszcze miastem, miała tylko 208
mieszkańców. Powiat zamieszkiwało 34,1 tys. osób (17,5 tys. mężczyzn i 16,6 tys. kobiet). Prawdopodobnie
zestawienia te dotyczą tylko osób dorosłych, gdyż w statystykach z reguły, ze
względu na dużą śmiertelność, nie ujmowano dzieci - w imiennych spisach ludności
żydowskiej z tego samego okresu figurują wyłącznie osoby dorosłe. Niewielka
jest też średnia zasiedlenia 5-6 osób na jeden dom, dane spisane 30-40 lat
później podają już średnio 10 i więcej mieszkańców na jeden dom. (NSSZ nr
2/2009 s.35-39)
Ekonomie
rządowe
ekonomia Męka, powstała z
dóbr królewskich i poduchownych. składała się z kluczy:
1.Szadek; wsie; Kobyla
Miejska, Kromolin, Szadkowice, Wielka Wieś, f-ki: Wielka Wieś, Szadkowice,
młyny; na Grobli i Szadkowice oraz nieużytki w ekonomii Męka,
2.Kopyść ; wsie
Borszewice, Kopyść i f-k Kopyść,
3.Oraczew wieś i folwark.
(Sprzedaż dóbr rządowych Dz.Woj. 1836 dod. 5.)
ekonomia Zdziechów klucz Żytowice ;
wieś Żytowice, Wola Żytowska, Konin, kolonia Majówka i folwarki:Żytowice, Konin
i Majówka.
W roku 1946 objęto parcelacją 61 majątków w tym o powierzchni 50-100 ha 18, a 14 od
100- 200 ha, o łącznej powierzchni 16.209 ha
POWIAT RADOMSZCZAŃSKI
Dobra Królewskie
2.starostworadomszczańskie, wsie; Dobryszyce,
Wiewiórów, Niechcice, Łuszczonowice, Radziechowice, miasto Radomskow
posesji Stanisława Męcińskiego starosty
grodowego wieluńskiego, intrata całkowita 10.250 zł.
wójtostwo radomszczańskie w posesji Stanisława
Męcińskiego, intrata 383 zł.
wieś Orzechów w posesji Józefa i Marianny z
Paciorkowskich Dąbrowskich, intrata 746 zł
wieś Piekary
w posesji Stanisława Walewskiego kasztelana spicimierskiego, całkowita
intrata roczna 1.421 zł
herb ziemi wieluńskiej
POWIAT WIELUŃSKI
Powiat wieluński miał 45 parafii w dekanatach;
wieruszowskim, rudzkim, warckim, krzepickim, brzeźnickim i szadkowskim.
Dobra prywatne
Wieluńskie cechuje się większą
koncentracją majątków, powodem są niezbyt żyzne gleby i duży odsetek lasów.
Właścicieli jednej wioski jest 25, dwóch wsi 11, trzech wsi 3, a właścicieli
cząstkowych 12. Posiadaczem czterech wsi w dobrach Parcice jest Psarski i
Szaniawska w dobrach Gronów. Po 6 wsi ma Rychłowski w dobrach Kuźnica,
Olszowska w Niechmirowie, Bartochowski w Ożarowie oraz Skorzewski. Dobra
liczące 7-8 wiosek są w posiadaniu Walewskiego w Wieruszowie, Walewskiego w Ruścu, oraz Mączyńskiego w Praszce. Największy majątek
skupił Brzostowski, 11 wsi w dobrach Czarnożyły i Rudlice oraz Myszkowscy w
Działoszynie, Lututowie i Trębaczewie mieli około 13 wiosek. W 1854 r. na
terenie powiatu wymieniono 120 właścicieli dóbr[5].
W 1946 r. parcelacją objęto 60 majątków o powierzchni 21.663 ha.
Dobra Kościelne
Dobra kościelne były rozproszone i niewielkie, położone w
wielu parafiach: zakon norbertanek posiadał Chotynin w parafii Bolesławiec,
Ochedzyn w parafii Sokolniki, cysterki ołobockie władały Dzietrzkowicami,
Łubnicami i Radostowem, paulini mieli część Skakawy w parafii Wieruszów,
kapituła gnieźnieńska gospodarowała dobrami w parafii Łaszów. Do dóbr
kościelnych należała wieś Zdrobnica w parafii Osjaków, 4 wsie w parafii Ruda,
część Głuszyna koło Wielunia, wieś Wydrzyn, 7 wsi w parafii Mierzyce, część
Cieciulowa i jedna wieś w parafii Krzepice.
Dobra Królewskie
1.starostwo sokolnickie
miasteczko
Sokolniki, wsie: Krajanka, Kniatowy, Czastary, Dębnica, Łęki, Przyory, , Osiek
folwarki: Zdzierski, Karzul, Kopaniny, Pichlice, Wstępna, w posesji starosty
Łukasza Bnińskiego sędziego ziemskiego poznańskiego, starosty sokolnickiego i
babimojskiego, rotmistrza kawalerii narodowej. Intrata ze starostwa 1610 zł
groszy 10 szeląg 1.
2.starostwo grodowe wieluńskie
miasto Wieluń z częściami w
Kopydłowie, Niedzielsku, wsie Bobrowniki, Kamion, intrata z całego
starostwa 3798 zł. Wójtostwa we wsiach
Bobrowniki z intratą 180 zł i Kamion z intratą 110 zł. W posesji Stanisława
Męcińskiego starosty wieluńskiego, radomskiego, który przejął starostwo w 1765
r. po swoim ojcu Wojciechu.
3.starostwo bolesławieckie,
miasto
i folwark Bolesławiec, intrata roczna 3118 zł, wieś Wójcin intrata 3066 zł,
folwark Wiewiórka intrata 847 zł, wieś
Zdzar intrata 490 zł, wieś Piaski
intrata 967 zł, wieś Gola intrata 1653 zł, wsie Jankowy i Donaborów intrata 3195 zł., wieś Wyszanów prowent 1599
zł. Starostwo w posesji dożywotniej, od 1777 r., Ludwiki z Załuskich
Szaniawskiej.
wójtostwobolesławieckie
intrata roczna 1155 zł, z karczmy
janiszewskiej we wsi Wyszanowie 272 zł, w posesji Symeona i Konstancji z
Korybutów Woronieckich.
4.Starostwo mokrskie,
wieś Mokrsko w posesji Adama Lasockiego stolnika
sochaczewskiego i Apoloni Niemojewskiej
małżonków, na osobę Stanisława Kostki Lasockiego, syna i wdowy po nim Agnieszki
z Bogatków, intrata 2493 zł,
wieś Krzyworzeka w posesji Agnieszki z Bogatków
Lasockiej, suma intraty 685 zł,
wójtostwo wsi Krzyworzeka, intrata 824 zł,
wieś Wróblew w posesji Agnieszki Lasockiej, intrata
1796 zł
wójtostwo wsi Wróblew intrata 353 zł,
wieś Wierzbie w posesji Tomasza Topolskiego, intrata
833 zł
sołectwo wsi Wierzbie intrata 737, a miejsca Młynek
112 zł,
wieś Pątnów w
posesji Wawrzyńca Dzierożyńskiego, intrata 1855 zł,
łaczna intrata z dzierżawy Mokrska 9693 zł,
wójtostwo Zamoście czyli Głowienkowskie w dzierżawie
Andrzeja Zaręby, intrata 820 zł,
Wieś Ruda od 1766 w posesji Karola i Gertrudy z
Karśnickich Masłowskich, intrata 98 zł,
Wieś Bieniec
oraz sołectwo w tej wsi w posesji małżonków Samuela Bronikowskiego
podkomorzego JKM i Marianny z Unrugów. Intrata z tej wsi 1096 zł.
Część wsi królewskiej Biała w posesji Jadwigi z
Załuskowskich wdowy po Marcinie Zarębie,
intrata 1799 zł.
Ekonomie rządowe[6]
Utworzone po 1815 r z dóbr poduchownych i królewszczyzn.
1. Mokrsko do której folwarki; Mokrsko, Krzyworzeka,
Wróblów, Kowale, wsie; Krzyworzeka, Mokrsko, Gany, Kowale, Wróblów, młyny:
Wierzchowizna, Królewska Grobla propinacja. Folwark Wierzbie, wieś wiatrak,
propinacja. Dochody roczne 16 447,02, czynsze 1 283 zł, małe polowania 164,14
zł.
Folwark Wierzbie oraz wieś Wierzbie z wiatrakiem i
propinacja intrata 5.371. (Dz.U woj.kaliskiego nr 12 z 1827)
klucz Mieleszyn, wsie i folwarki Mieleszyn, folwark
Mieleszynek, wieś Ochędzyna, młyny; Cieluch i Lasota, złoża białej glinki
używanej w hutach. Dochód roczny 10.653, z czynszami 1547,13 i za małe
polowania 127,17 zł
3. Wieluń
klucz Wydrzyn folwark i wieś dochód 2834,26, czynsz
włościan 31,01, polowanie 28,21 zł.
4. Mierzyce folwarki i wsie Mierzyce, Łaszów,
wsie Przywóz, Sikora, Strugała dochód roczny 11967,09, czynsze 6715,01,
polowania 127,03
POWIAT OSTRZESZOWSKI
Stosunki własnościowe są trudne do ustalenia z powodu braku
źródeł, opierać się można jedynie na danych z końca 19 wieku. Cechą
charakterystyczną powiatu było istnienie dużych własności ziemskich.
Dobra Królewskie
1.starostwo ostrzeszowskie
miasto Ostrzeszów, miasteczko Borek, wsie: Siedlików,
Zajączki, w posesji Franciszka Stadnickiego, syna Antoniego, intrata 9000 zł
2.starostwo grabowskie
miasto Grabów, intrata łączna ze starostwa 17023 zł
kluczkuźnicki; wsie Kuźnica, Kraszewice, Czajków,
Głuszyna, kolonia Radziwiłły, Błota, wójtostwo w Grabowie,
kluczkotłowski miasteczko Mikstat, wsie Kotłów,
Komorów
dzierżawa wsi Mechnice przez Józefa i Wiktorię z
Gogolewskich Topolskich, intrata 773 zł.
Dobra Prywatne
Należały
do około 48 właścicieli. Największe z
nich to: Siemianice 1102 ha własność Szembeków, Chlewo 2832 mg, Doruchów 2596
mg należał do Psarskich, Grębanin 1211 ha, Mikorzyn 1998 mg własność
Droszewskich, potem Wężyków, Myjonice 5896 mg w rękach rodziny Wężyków,
Rogaszyce 483 ha również Wężyka, Opatów 609 ha, Wężyków.
Dobra Kościelne
Klasztor
w Ołoboku miał 8 wsi, Ostrzeszów, Borek, Siedlików, Zajączki i inne, Paulini
częstochowscy posiadali wieś Laski.
POWIAT PIOTRKOWSKI
Dobra Królewskie
1.starostwopiotrkowskie
intrata 28.939 zł
w
dożywotniej posesji Jana Przyłuskiego kasztelana brzezińskiego, składa się z
wsi: Wielkiej Wsi, Uszczyna, Meszce, Majkowa i miasta Piotrkowa
wójtostwo piotrkowskie w posesji dożywotniej
Domicelli z Cieńskich Brochockiej, chorążyny łęczyckiej, intrata 836 zł
2.starostwo tuszyńskie
składa sie z miasta Tuszyna i wsi Tuszynek, 4 młynów i
wiatraka,
w dożywociu księcia Michała Światopełka Czetwertyńskiego.
Intrata 2.154 zł
wójtostwo wsi Majków w dożywociu Salomei z
Karsznickich Sokolnickiej podczaszyny rawskiej, intrata 344 zł.
wójtostwo w Wielkiej Wsi w posesji Jana chorążego
łęczyckiego i Domicelli z Cieńskiech Brochockich, intrata 240 zł.
wieś Łęki Królewskie w posesji Andrzeja Buczena,
intrata 586 zł.
wieś Lubień, posesor Jan Duklan Przyłuski, intrata
798 zł.
wybraniectwo w Wielkiej Wsi nadane Mikołajowi Kraszkowskiemu skarbnikowi latyczowskiemu
wybraniectwo w Uszczynie wydzierżawione na 50 lat
Mikołajowi i Katarzynie z Dolińskich Kraszkowskim
Dobra Kościelne
opactwo sulejowskie wsie: Koło, Milejów, Ciechanów,
Krzyżanów, Bartkowice, Przygłów, Łęczno, Łazy,
opactwo witowskie wsie; Witów, Zalesie, Piekary,
Oprzęzów, Kłodziec, Stobnica.
Ekonomie Rządowe
Ekonomia pabianicka: folwark Gospodarz intrata 14.378 zł, do
którego należą wsie:Gospodarz, Guzów, Grodzisko, Czyżmin, Pranda, Kalinka,
kolonia Modlnica i młyny: Gospodarz, Rydzynki, Czyryszyn.(Dz. U w.
kaliskiego nr 12 1827/20/3)
[1] Alicja
Szymczakowa, Szlachta sieradzka w XV
wieku, Magnifici et generosi, Łódź 1998
[2] Używam
arabskich cyfr dla zapisu wieków, dla współczesnych czytelników samo pojęcie
wieku jest dość trudne do zrozumienia i nie uważam za konieczne dodatkowo go
komplikować przez używanie cyfr rzymskich.
[3] Daty w różnych opracowaniach i źródłach różnią się
czasem zasadniczo i to nie tylko przez używanie kalendarza juliańskiego bądź
gregoriańskiego, inne są podawane na nagrobkach, a inne w aktach parafialnych
gdzie można znaleźć określenie daty jako onegdaj
(w znaczeniu przedwczoraj), bądź podaje się tylko datę chrztu. W przypadku
różnic przyjmuję datę podaną przez dr Minakowskiego.
[4] Lustracja
Dóbr królewskich Województw wielkopolskich i Kujawskich, Toruń 2007
[5]lasy
[6]W Królestwie Polskim po roku
1815 utworzono ze starostw i dóbr poduchownych 64 ekonomii, czyli kluczy
skarbowych, które po roku 1831 i 1863 rozdane zostały jako majoraty
i donacje generałom rosyjskim.
Uchwałą Rady Regencyjnej w 1918 r. anulowano wszystkie carskie dekrety
donacyjne i majątki te stały się ponownie własnością Skarbu Państwa. (Gazeta
Rządowa nr 90, 1838 r.)